Nostre Seigner somonis el meteis

Wstęp

Ostatnio wyruszyliśmy wspólnie z Ryszardem Lwie Serce i Filipem Augustem na trzecią krucjatę, gorzko opłakiwaliśmy rozłąkę z naszymi ukochanymi, które musiały pozostać i czekać na powrót swych rycerzy z Palestyny. Dzisiaj poznamy utwór opiewający wzięcie krzyża właśnie przez tego ostatniego władcę- króla Francji Filipa II Augusta. Wspomniałem już wcześniej, że był on całkowitym przeciwieństwem Ryszarda. Ten utalentowany politycznie monarcha wykorzystał krucjatę do własnych celów- osłabienia władzy króla o lwim sercu w Normandii i samej Anglii, gdzie znalazł sprzymierzeńca w osobie księcia Jana(tego znanego ze wszystkich legend o Robin Hoodzie).
Autorem pieśni, którą dzisiaj poznamy jest jeden z najbardziej znanych trubadurów końca XII wieku- Bertran de Born.

Bertran de Born
Manuskrypt z XIII wieku.

Bertran de Born

Żył od około 1140r. do mniej więcej 1215r.(data nie jest dokładnie znana). Wywodził się z arystokratycznej rodziny baronów Limousin( terytorium centralnej Francji). Miał dwóch młodszych braci, którzy podobnie jak on, już od dzieciństwa mieli wielki talent muzyczny i poetycki. Z czasem zaczęto nazywać ich ,, Czwórką z Ussel''( trzej bracia i ich kuzyn). Bertran pierwszy utwór wykonał publicznie w ok. 1181r. Już wówczas był znanym i słynnym trubadurem. Z czasem de Born wykształcił swój własny styl poezji. Właściwie to podjął on tematykę, dotychczas pomijaną w utworach trubadurów- politykę. W jego pieśniach- tzw. sirventes, podejmował nierzadko bieżące wydarzenia polityczne. Nie stronił w nich od ironii, satyry czy elementów prześmiewczych. Podobnie jak mistrz Marcabru potrafił celnie wytknąć możnowładcom ich błędy(oczywiście według swojej nieobiektywnej oceny). Stąd też pewnie wynikały jego poglądy polityczne, które zmieniał w zależności od bieżącej sytuacji. Najpierw wspierał Henryka II z Anglii, później poparł bunt Henryka Młodego przeciwko Ryszardowi Plantagenetowi. Później wsparł Ryszarda w walce z Filipem Augustem. Jakiś czas po wyruszeniu III krucjaty napisał utwór pochwalny na cześć Konrada z Montferratu- skądinąd jednak przeciwnika Ryszarda Plantageneta.

Król Henryk II i biskup Tomasz Becket.
Chronica Majora, Matthew Paris.

 Nostre Seigner somonis el meteis- analiza faktów historycznych

Utwór powstał w latach 1187-1188. Świadczą o tym przytaczane w nim historyczne fakty .
O wydarzeniach z 3 czerwca 1187r. ( bitwa pod Hittin) oraz pojmaniu króla Gwidona de Lusignan i oblężeniu Jerozolimy( 2 X) mówi wers 5. Wówczas Konrad z Montfferatu, oblężony w mieście Tyr, wysyła rozpaczliwą prośbę o wsparcie do Europy.
Pod wrażeniem tej wiadomości Ryszard Lwie Serce przyjmuje krzyż już w X 1187r.
Inni możnowładcy zachowywali się opieszale i złożyli śluby krucjatowe dopiero w styczniu 1188r. Wyprawa została jednak przesunięta o prawie trzy lata(ze względu na konflikt Ryszarda z Filipem Augustem). W międzyczasie zaś zmarł król Anglii Henryk II- ojciec księcia o lwim sercu.
Historyk i mediewista Gouiran twierdzi, że Betran skomponował pierwsze dwie zwrotki pieśni tuż po tym jak Ryszard Lwie Serce wziął krzyż, na początku listopada 1187r. ( dodaje też wzmiankę o śmierci króla Henryka II). Werset pierwszy rozpoczyna apostrofa ,,Nostre seigner''( Panie nasz), która odnosi się bezpośrednio do Boga. Z kolei zwrot ,,Paden et al'' należy skojarzyć z Henrykiem II.   Wersy 3-4 Gouiran rozumie w ten sposób: ,, nigdy wcześniej Boża sprawa nie była zagrożona w wyniku starć chrześcijan, ale od czasu Hittinu obecność ludzi wierzących w Palestynie, a nawet samego chrześcijaństwa, staje tam pod znakiem zapytania''. Wers 8 nawiązuje do pięknej legendy, według której świece umieszczone w Świętym Grobie(dokładnie w Wielką Sobotę), samemu się zapalają. Linijka 10 to odwołanie do Ryszarda Lwie Serce, hrabiego Poitou, księcia Akwitanii i przyszłego króla Anglii. 

Oblężenie Tyru bronionego przez Konrada z Montferratu.
Manuskrypt z XV wieku.

Tekst pieśni

Znamy już w skrócie treść tekstu. Sam utwór nie jest długi, ma tylko trzy zwrotki i nie posiada refrenu. Wynika to z cech sirventes- pieśni satyryczno-politycznej, która z założenia miał być krótka.

W tym utworze nie odnajdziemy jednak ironii czy szyderstwa typowego dla Bertrana de Born. Widać w tym szacunek jaki artysta żywił do spraw związanych z wiarą. Mówiąc kolokwialnie- powstrzymał się od uwag i krytycyzmu osobistego wobec Filipa bądź Ryszarda, rozumiejąc powagę sytuacji. Rok 1187 wywarł potężne wrażenie w Europie. III krucjata miała być ostatnią deską ratunku dla chrześcijan w Outremer. Z tego nie należało żartować, a raczej pójść do kościoła i modlić się za krzyżowców i powodzenie wyprawy.

Oblężenie Jerozolimy przez muzułmanów w 1187r.
Manuskrypt z XIII wieku.

 

I

Nostre Seigner somonis el metis
totz los arditz e-ls valenz e-ls prezatz,
q’anc mais guerra ni cocha no-l destreis,
mas d’ aqesta si ten fort per grevatz;
qar presa es la vera crotz e-l reis,
e-l sepolcres ha de socors fraichura,

don tuit crezem ab lial fe segura
qe lo saintz focs i deissen q’om o ve,
per qe no fai nul esfortz qui so cre.

II

Cel qui es coms e ducs e sera reis
s’es mes enan, per q’es ses prez doblatz,
q’el vol mais prez q’om de las doas leis;
dels cristians ni dels non- bateiatz.
E s’el vol prez a las obras pareis;
q’el vol tan prez e tan bon’ aventura,
- per que sos prez creis ades et meillura-,
q’el vol lo prez del mal e-l prez del be;
tant ama prez q’ambedos los rete.

III

Aras sai eu qu’adreitz vol esser reis
los reis Felips, que dizen qu’es crozatz;
et anc Carles en tal pretz no s’ empeis
cum el fara, d’ aiso s’es ben vanatz.

Tłumaczenie

Z powodu braku tłumaczenia tej pieśni na język polski, zamieszczam poniżej transkrypcję mojego autorstwa. Nie będzie może taka poetycka jak w tłumaczeniach Jacka Kowalskiego, ale myślę że wystarczy do zapoznania się z tekstem polskim i docenienia kunsztu Bertrana de Born.

I

Nasz Pan wezwał wszystkich
śmiałych i odważnych ludzi,
bowiem wojna nigdy nie dotknęła Go,
a mimo to On głęboko ucierpiał w związku z tym:
bo oto prawdziwy krzyż i król są w niewoli,
a nikt nie przychodzi z pomocą grobowi bożemu,
na którym, jak wszyscy wierzymy z gorliwością wiary,
święty ogień schodzi: ludzie widzą to, więc
nie ma trudności w tym wierzeniu.

II.

Ten, kto jest hrabią i księciem
oraz będzie królem,
wyruszył naprzód,
co podwaja jego honor,
bo on kocha honor więcej
niż ktokolwiek z chrześcijan i pogan.
A jego miłość do honoru można
dostrzec w jego czynach,
bowiem tak kocha honor i szczęście.
Więc jego honor stale wzrasta i doskonaleje,
tak że pragnie zarówno honoru złego i honoru dobrego,
a tak bardzo kocha honor, że zachowuje oba.

III.

Teraz wiem, że król Filip
chce być prawowitym królem,
ponieważ mówią, że wziął krzyż;
A Karol Wielki nigdy nie osiągnął takiego zaszczytu,
jakiego ten dostąpił:
publicznie się temu zobowiązał.

 Wyjaśnienia do tłumaczenia

Zdaję sobie sprawę z tego, że moje tłumaczenie nie jest doskonałe. Poniżej wyjaśnię parę zawiłości. Sprawa ,, tego kto jest hrabią i księciem oraz będzie królem''- słowa odnoszą się do Ryszarda, który jeszcze podczas pisania dwóch pierwszych zwrotek był tylko następcą tronu.
Zawiłe zdania dotyczące ,,honoru''( ten wyraz powtarza się najczęściej w całej pieśni) można odnieść właściwie do dwóch kwestii. 

Rycerz krzyżowiec.
Matthew Paris, Chronica Majora, XIII wiek.

,, Dobry i zły honor'' 

Primo, Ryszard był niezwykle honorowym rycerzem, słynnym już z tego powodu za swego życia.
Być może autor ma tu na myśli, mówiąc o ,, złym i dobrym honorze'' zachowania rycerzy, z których część była nieprzychylna następcy tronu, który jednak po koronacji przebaczył im. Oczywiście wybiegamy tu w przyszłość w stosunku do treści pieśni, ale to wydarzenie jest puentą charakteru Ryszarda, który cenił honor i u swoich popleczników, ale także u wrogów i nieprzyjaciół.

Plan Jerozolimy sporządzony przez krzyżowców.
ok. 1200r. .

,, Advice to a Norwegian Merchant''

Secundo, według ,, Advice to a Norwegian Merchant'' z XIII wieku każdy,, powinien zatrzymywać w pamięci (...), zło i dobro, pamiętać o złych działaniach jako ostrzeżeniach dla siebie, a dobre zwyczaje wykorzystywać samemu dla siebie i innych, którzy nauczą się ich od ciebie''.
Ten późniejszy tekst oddaje mentalność ludzi średniowiecza- król Ryszard powinien pamiętać dobre i złe uczynki. Z tych pierwszych powinien wzrastać jego własny honor, a drugi być dla niego ostrzeżeniem przed niewłaściwym postępowaniem. Tak więc monarcha mógł ,, tak bardzo kochać honor, że zachowywać oba'' w sensie wykorzystywania złych uczynków jako przeciwwagi dla własnych wartości. W tym rozumieniu również można interpretować słowa Bertrana de Born.